پرداخت و روگيري فرش در قاليشويي يوسف آباد

كليه فرش هاي گره دار (پرداز) پس از اتمام بافت يا هنگام بافت پرداخت يا روگيري مي‌شوند. به عبارت ديگر اضافي پرز گره ها قيچي ها و ارتفاع آنها متناسب با رج شمار فرش كوتاه مي‌شوند. بافندگان مناطق مختلف كشور بر حسب شيوه ها و سنت هاي قاليبافي خود به دو طريق نسبت به پرداخت فرش اقدام مي‌نمايند. گروهي از بافندگان مانند بافندگان اصفهان ، كاشان ، قم ، اراك ، ورامين ، آذربايجان و برخي از نواحي غرب كشور و… طبق روش متداول در اين مناطق در هنگام بافت فرش و معمولا پس از بافت هر ۲ الي ۴ رج از فرش ، اضافي سر پرز ها را قيچي و پرداخت مي‌نمايند. اما در قاليشويي يوسف آباد بر خلاف اين شيوه در هنگام بافت قالي از قيچي نمودن اضافي سر پرز هاي فرش خودداري و به اين تريب پس از اتمام فرش آن را به كارگاه هاي پرداخت منتقل و توسط پرداخت گران، تمام فرش توسط قيچي هاي برقي كاملا پرداخت مي‌گردد. ( مناطق كرمان، شمال خراسان (مشهد ، سبزوار، كاشمر) از مهمترين مناطقي هستند كه به اين شيوه فرشهاي خود را پرداخت مي‌نمايند). البته با توجه به اينكه بافندگان ماهر نيز ممكن است در هنگام بافت نتوانند بطور يكدست و كاملا صاف پرزها را قيچي نمايند لذا اصولا كليه فرش ها پس از بافت جهت پرداخت نهايي و يكدست شدن سطح فرش به كارگاههاي پرداخت منتقل مي‌گردند، اما پرداخت فرش در هنگام بافت از امتياز خاصي نسبت به روش دوم برخوردار است و آن اين كه امكان مشاهده و برطرف نمودن هرگونه غلط بافي مسير است و لذا ميتوان اشتباهات بافت و هرگونه عيوب ديگر همچون بالازدگي، شكستگي طرح و … را به موقع شناسايي و برطرف نمود. در صورتي كه در قاليشويي در تهران اگر فرش هنگام بافت پرداخت نگردد ، بعلت عدم وضوح طرح و نقش امكان مشاهده معايب فرش و برطرف نمودن آن نيست و پس از اتمام فرش و پرداخت چنانچه فرش داراي اشتباهات ناشي از بافت باشد، برطرف كردن آن تقريبا غير ممكن است. قيچي هاي برقي كه براي پرداخت و كوتاه كردن اضافي پرزها به كار مي‌روند داراي دنده هاي مختلفي هستند تا امكان تنظيم ارتفاع پرز با رج شمار و به دلخواه ميسر گردد. قبل از ورود قيچي هاي برقي به ايران پرداخت نهايي فرش توسط قيچي هاي دستي بزرگ و كارد هاي بزرگي انجام مي‌شد كه به تدريج با ورود قيچي هاي برقي و مكانيكي، كاربرد آنها كاهش يافت. معمولا پس از پرداخت نهايي فرش براي بيرون آوردن پرز هاي پرز هاي پشم و الياف اضافي ناشي از قيچي شدن نخ هاي پشم ، اره هاي دندانه دار بزرگي را بر روي فرش مي‌كشند تا پرز هاي اضافي از لابه لاي فرش خارج گردد.

به عقيده برخي قيچي هاي دستي معروف به فارسي از امتياز خاصي نسبت به قيچي هاي دستي نوع تركي برخوردارند. زيرا در كليه قيچي هاي فارسي زائده اي به شكل يك لبه پهن بر روي دو تيغه قيچي تعبيه شده كه در رج شمار هاي مختلف ارتفاع اين زائده متناسب با ارتفاع مورد نياز پرز فرش، تغيير مي‌كند و لذا بافندگان باحت تر رجهاي بافته شده را قيچي مي‌نمايند. در قيچي هاي نوع تركي بسته به نوع ظرافت و رج شمار فرش فقط تيغه هاي قيچي ظريف تر و يا ضخيم تر مي‌گردند.

امروزه با توجه به ابداع شيوه هاي جديد در پرداخت فرش هاي ريز بافت و همچنين رواج سبك هاي جديدي مانند حجم بافي به قيچي نمودن پرزهاي اضافي فرش، پرداخت ، روگيري و سپرچين كردن نيز گفته مي‌شود.

منبع : قاليشويي در تهران

آشنايي با انواع اصلاحات و كاربرد ها ي بافت كه در قاليشويي اهميت فراوان دارد (قسمت اول )

اكثريت قطعات بافت بي گره يا گليم ، نمودار بخش بزرگي از وسايلي است كه در شست و شوي فرش مورد استفاده قرار ميگيرد .از جملع ،از كيسه ها ،پوشش ها ،روكش ها،و گونه هاي مختلف بندها است و مي توان نام برد.تمام اين قطعات ابزاري با كاربردهايي دقيق بوده و نشانۀ تجربياتي هستند كه طي قرنها بافندگي كسب شده است .آنها نشان دهندۀ هنر اين صنعت هستند.

مواد اوليه اي كه براي بافت و رنگرزي در اختيار قاليشويي در تهران است شامل پشم كه از چهار پايان بدست مي آمد،ريشه ها،ميوه هال ، و گياهان مي شد . . . كه بيشتر آنها در طي مسيرشان ،از جانب طبيعت در اختيارقالي بافان قرار مي گرفت و برخي ديگر را در شهرها مي خريدند ، و به اين ترتيب اين صنعت به بهترين وجه از اين مواد استفاده مي كردند و موجد نتايجي مي شدند كه بالاترين حظ بصري را به آن مي داد. چون كه بافندگي يكي از مسئوليت هاي قالي بافان است ،بنابراين اين لذت بصري را بايد مديون و مرهون هنر اين صنعت باشيم .

الف- كيسه مانندها

كيسه مانند ها اكثريت قاطعي را در ميان اقلام توليدي در اين صنعت در طي ۱۰۰ سال گذشته دردستگاهاي افقي بافته شده ند. اين كيسه ها از پشم يا پـشم و پنبه در اندازه ها و شكلهاي گوناگون توليد مي شوند . از اين رو كه به جز مواردي مخصوص استفاده از آوند هاي سخت و غير قابل انعطاف كه از سراميك ،چوب،چرم و فلز،ساخته شده اند ،كمتر عملي است ، به همين جهت بيشتر متعلقات در اين كيسه ها انبار و يا حمل و نقل مي شوند.و در قاليشويي يوسف آباد براي شست و شوي اين نوع از كيسه ها شرايط ويژه اي قرار داده شده است

خرجين / خورجين / هورژين

در ميان تعدادي بي شمار دستبافت ها، به نظر مي آيد كه اكثريت غالب با انواع خرجين ها است ، كه ابعادشان از اندازه هاي «بسيار بزرگ» تا «بسيار كوچك » نوسان دارد و مي تواند داراي عرضي به ميزان ۱۲۵ سانتيمتر و طول كلي معادل ۱۷۰ سانتيمتر باشد .اين نوع از بافت ها ، همگي داراي خصوصيات مشتركي هستند كه مهمترينشان ، بزرزگي ابعاد آنهاست . در اطراف بخش تحتاني اين خرجين ها و مختصري از قسمت فوقاني رويۀ جلوئي و پشتي مي توان حاشيۀ مستقيمي از بافت گره دار پيدا كرد ، قاليشويي خوب در تهران كه به كيسه ها در نقاطي كه تحت فشار و فرسايش بيشتري هستند ، مقاومت اضافي و در عين حال زيبايي به خصوصي مي بخشد .

يكي ديگر از خصوصيات خورجين ها وجود شيرازه هايي از موي سياه و زير بز است .معمولا تنها يك رديف «زنجيره» براي دو رديف «شكاف » كه بر روي يكديگر مي افتند ،وجود دارد .(منظور شكاف ها فوقاني است كه در دو طرف دهنۀ خورجين قرار دارند و بوسيلۀ زنجيره بسته مي شوند). به لحاظ حجم و وزن قابل ملاحظه اي كه خورجين ها مي توانند در خود بگنجانند ،احتمالاً تركيبي از دو روش بافت گره دار و بافت بي گره بهترين راه حل مشكل مقاومت و استحكام خرجين در مقابل وزن اشياء حمل شده است .

در مقايسه با خرجين هاي بزرگ ، خرجين هاي تهيه شده در مناطق فارس و بختياري ، با اينكه اندازه هايي چشم گير دارند ، مع الوصف كوچك تر به نظر مي آيند .قسمت هاي تحتاني اينان يا از بافت گره دار بطور مستقيم پوشيده شده است ، و يا آنطور كه در خرجين هاي بزرگتر مشاهده مي شود ،گوشه هاي تحتاني شان در وسط شكلي كنگره وار پيدا مي كند . شيرازه هاي اينها نيز اغلب از موي سياه بز است . تفاوتي كه اين خرجين ها با خرجين هاي بافت دارند ، استفاده از يك رديف مضاعف «زنجيره» بجاي يك رديف منفرد است ، كه هر يك از رديف ها براي بستن يكي از دو كيسه خرجين بكار مي رود . خرجين هاي توليد شده در اطراف ورامين نيز با ابعاد بزرگ بافته مي شود ، گرچه بندرت به ابعاد خورجين مي رسند ، نظير خرجين هاي تهيه شده در لرستان . خرجين هاي ورامين نيز داراي حاشيۀ مستقيمي از بافت گره دار در قسمت تحتاني و تنها يك رديف از «زنجيره »در بالا هستند .از نظر تزئينات ، پشت خرجين با آن دسته كه در مناطق لر نشين جنوب غربي ايران بافته مي شود متفاوتند .

خُرجين آردي (هور)

اين دسته شباهت زيادي با ساير خرجين هاي ذكر شده دارند، اما تفاوت عمده اي كه اينان را از ساير دستبافته ها مشخص مي كند، انبر حمل و نقل موادي است كه در آنها صورت مي گيرند . متداول ترين اين مواد ،آرد و ( ساير غلات) است كه مؤلفين در چندين مورد مشاهده كرده اند . يك تفاوت قابل ملاحظه بي اين «خرجين هاي آردي» و خرجين هاي عادي ،عدم وجود «شكاف» و «زنجيره» در قسمت فوقاني هر دو رويۀ خرجين است . به لحاظ «پودري» بودن و يك پارچه نبودن موادي كه در آنها نگهداري مي شود ، دهانه هايشان را بطور دائمي با نخهايي ضخيم مي دوزند و آرد ،غلات ، و غيره . . . را با دست و يا طاسچه و يا از ميان «ريزش گاه » هايي كه بافنده در كنار خرجين به همين منظور گذاشته است بيرون مي آورند .

حاشيۀ بافت گره دار در قسمت تحتاني رويۀ پيشين و پشتي ، تنها در يك گوشه تقويت شده است . هنگام چيدن خرجين ها به قصد انبار كردن ،آنان را به پهلوئي كه بافت كه با بافت گره دار تقويت شده است ، مي خوابانند به نحوي كه «ريزش گاه شان » به طرف بالا قرار بگيرد. در برخي نمونه ها ، «شكاف» هاي دو طرف با پارچه آستر داده مي شوند . در ميان اين« خرجين هاي آردي » هيچ نمونه اي كه در آن شيرازه ، متداول موي سياه بز بكار رفته باشد، مشاهده نشده است ، چرا كه به جاي استفاده از شيرازه دهانه را با دوختن به هم مي آورند. رويۀ پشتي اين خرجين ها اغلب از پشم سفيد و رنگ نشده بافته مي شود و تزئين نشده باقي مي مانند. « خرجين هاي آردي » كه ذكرشان رفته است ، در ايران ظاهراً مختص به قبايل لر و بختياري است.

رختخواب پيچ

نوعي كيسه هستند كه با ابعادي مناسب براي حمل و نقل و نگهداري شمد،پتو،ملحفه ، بالش و غيره كه هم از جانب قبايل كوچ كننده و گروه هاي ساكن و روستايي ايراني مورد استفاده قرار مي گيرند.در مناطق بخصوصي ،نظير آذز بايجان و فارس ، تهيۀ اين كيسه ها كه به «رختخواب پيچ »«مفرش»، ويا«گاله»نيز مرسوم اند،بيشتر ديده مي شود.ساير نواحي ،از جمله مناطق لر و بختياري نشين ظاهراً اشتغال كمتري به تهيۀ اين نوع كيسه دارند ، احتمالاً به اين دليل كه از خرجين هاي بزرگتري به اين منظور استفاده مي كنند . اين كيسه هاي گهواره مانند از دو رويۀ جنبي،و يك رويۀ تحتاني كه در ميانشان قرار دارد و همگي بر روي يك دستگاه بافته شده اند و دو رويۀ انتهايي چسبيده به آنكه جداگانه بافته شده اند تشكيل مي شود. در بعضي نقاط از جمله آذربايجان ، اين قطعات بوسيلۀ شيرازه هايي كه از نخهاي پشمي درست مي شوند، به هم متصل مي شوند.از طرف ديگر ، در فارس همين عمل را اغلب با استفاده از تسمه هاي چرمي كه در سراسر لبه هاي كيسه دوخته مي شود انجام مي دهند.از نظر دسته هاي بزرگ چرمي كه بر رويۀ هاي انتهايي دوخته مي شود، و نيز شكل بخصوص خود اين رويه هاي انتهايي ، كيسه هاي رختخواب پيچ لري و بختياري شباهت فراواني با كيسه هايي كه در مناطق قشقائي نشين فارس تهيه مي شود، دارند.خصوصيت مشترك ديگرشان استفاده از تسمه هاي پرمي براي بستن دهانه هاي كيسه هاست.

در ايران گهگاه نيز مي توان به رختخواب پيچ هاي بافتۀ فرشي برخورد كرد. اما اغلب آنها از دستۀ بافته هاي بي گره اند(بخصوص روش سماق بافي ) و به اين ترتيب به سبكي وزن خود كيسه كه حامل متعلقاتي سنگين وزن است ، كمك مي كند .

منبع : قاليشويي يوسف آباد